با وجود بزرگی و عظمت این هستی و آسمان ها و زمین، خداوند همه آن ها را رام انسان ساخته است و همه را در اختیار او قرار داده است{و آنچه را که در آسمانها و آنچه را که {در زمين است همگي را برايتان از [لطف و آفرينش خود] مسخّر گرداند.} [سوره جاثیه آیه 13]
و این به جهت بزرگداشت و برتری او بر دیگر مخلوقات است، خدای بلند مرتبه می فرماید {و به راستي فرزندان آدم را گرامي داشتيم و در بيابان و دريا آنان را [بر مركب و غير آن] سوار كرديم و از پاكيزه‌ها به آنان روزي داديم و آنان را بر بسياري از آفريدگان خويش چنان که بايد برتري داديم } [سوره اسراء آیه 70]
پس خداوند انسان را آفرید و ما را از داستان آفرینش آدم و بزرگداشت او و سپس فرستادن او از بهشت بر روی زمین به سبب وسوسه شیطان و ارتکاب گناه توسط او و آن گاه توبه و بازگشت اش به سوی پروردگار آگاه ساخت ، خداوند سبحان می فرماید{و شما را آفريديم، آن گاه به شما صورت [و سامان] بخشيديم، آن گاه به فرشتگان گفتيم که براي آدم سجده كنيد. پس [همه] سجده كردند مگر ابليس. که از سجده كنندگان نبود (11) [خداوند] فرمود: چه چيزي تو را هنگامي که به تو فرمان دادم از آنكه سجده كني باز داشت! گفت: من از او بهترم. مرا از آتش آفريده‌اي و او را از گل آفريده‌اي (12) گفت: پس از آنجا فرود آي، چرا که تو را روا نيست که در آن كبر ورزي، پس بيرون شو، بي گمان تو خرد و خواري (13) گفت: تا روزي که [مردم] بر انگيخته شوند، به من مهلت ده. (14) فرمود: به يقين تو از مهلت يافتگاني (15) گفت: پس از آن روي که مرا گمراه كردي براي [گمراه ساختن] آنان [بر] راه راست تو مي‌نشينم (16) آن گاه از پيش رويشان و از پشت سرشان و از [سمت] راستشان و از [سمت] چپشان به سوي آنان خواهم آمد و بيشترشان را سپاسگزار نخواهي يافت (17) فرمود: نكوهيده و رانده شده از آنجا بيرون شو. قطعا هر كس از آنان که از تو پيروي كند، جهنّم را از همگي شما خواهم انباشت (18) و [گفتيم:] اي آدم، تو و همسرت، در بهشت ساكن شو [يد] از هر جا که خواهيد، بخوريد و به اين درخت نزديك نشويد که از ستمكاران خواهيد شد (19) آن گاه شيطان آنان را وسوسه كرد تا آنچه را از شرمگاههايشان که از [نظر] شان پوشيده بود، پيدا سازد و گفت: پروردگارتان شما را از اين درخت منع نكرده است مگر [براي باز داشتن از] آنكه دو فرشته شويد يا از جاودانگان گرديد (20) و برايشان سوگند خورد که من برايتان از خير خواهان هستم (21) پس با فريب آنان را به خواري كشاند، آن گاه چون [از ميوه‌هاي] آن درخت چشيدند، شرمگاههايشان بر آنان پيدا شد و شروع كردند [به آنكه] از برگ [درختان] بهشت بر روي هم بر خودشان مي‌چسباندند و پروردگارشان آنان را ندا داد: آيا شما را از اين درخت منع نكرده بودم و به شما نگفته بودم که شيطان دشمن آشكار شماست! (22) گفتند: پروردگارا، بر خويشتن ستم روا داشتيم و اگر ما را نبخشي و ما را نبخشايي، البته از زيان ديدگان خواهيم بود (23) [خداوند] فرمود: در حالي که دشمن همديگر خواهيد بود، فرو رويد و در زمين تا هنگامي معيّن آرامشگاه و بهره‌مندي داريد (24) فرمود: در همانجا زندگي مي‌كنيد و در آنجا مي‌ميريد و از آنجا بيرون آورده مي‌شويد (25)} [سوره اعراف آیات 25-11]
به راستی که خداوند آدمی را در بهترین شکل و صورت آفرید و سپس از روح خود در او دمید پس او انسانی در نیکوترین قامت گشت که می شنود و می بیند و حرکت میکند و سخن می گوید {بزرگ است خداوند، بهترين آفرينندگان. } [سوره مومنون آیه 14]
و او را به هر آنچه که نیاز به دانستن اش دارد مجهز نمود و به او ویژگی ها و صفاتی را اعطا کرد که به دیگر مخلوقات نبخشیده است: عقل، دانش، گویایی ؛ قدرت نطق و سخن گفتن، شکل زیبا و مناسب، سیمای بزرگوارانه، جسم مناسب و معتدل و توانایی به دست آوردن علوم با استفاده از استدلال و فکر کردن و او را به فضایل اخلاق و صفات نیکو رهنمون کرده و بر بسیاری از آفریده هایش برتری و گرامی داشت و از نشانه های این بزرگداشت انسان –مرد یا زن- آن است که:
خداوند بلند مرتبه آفرینش آدم را از آغاز به دست خود شروع کرد و این چنین بزرگداشت شرافتی است که بالاتر از آن شرافتی نیست؛ خدای بلند مرتبه می فرماید {[خداوند] گفت: اي ابليس، چه چيز تو را بازداشت از آنكه براي آنچه به قدرت خويش آفريده‌ام، سجده كني! كبر ورزيدي يا اينكه از بلند پايگان هستي! } [سوره ص آیه 75]
- به راستی خدای بلند مرتبه این انسان را در نیکوترین قامت آفرید؛ خدای بلند مرتبه می فرماید {به يقين انسان را در نيكوترين قوام آفريديم} [سوره تین آیه 7]
و همچنین می فرماید {و شما را نقش بست، آن گاه نقشتان را نيكو گرداند و بازگشت به سوي اوست } [سوره تغابن آیه 3]
همانا خدای متعال این انسان را بزرگ داشت آن گاه که به فرشتگان دستور داد تا بر آدم؛ پدر بشریت سجده کنند؛ خدای بلند مرتبه می فرماید: {و چون به فرشتگان گفتيم: به آدم سجده بريد، آن گاه [همه] سجده بردند، مگر ابليس.} [سوره اسراء آیه 61]
همانا خداوند متعال به این انسان با دادن عقل و قدرت تفکر و توانایی شنیدن و دیدن و دیگر حواس، شرافت بخشید؛ خدای بلند مرتبه می فرماید {و خداوند شما را از شكمهاي مادرانتان [در حالي] بيرون آورد که چيزي نمي‌دانستيد و براي شما [توان] شنوايي و ديدگان و دلها پديد آورد، باشد که سپاس گزاريد } [سوره نحل آیه 78]
همانا خدای بلند مرتبه از روح خود در این آدمی دمید و به این ترتیب برتری روحی برای او تحقق یافت، خدای بلند مرتبه می فرماید {پس چون به او سامان دهم و از «روح» خود در او بدمم، سجده‌كنان براي او [به خاك] افتيد } [سوره ص آیه 72]
و این بزرگترین بزرگداشت و احترام انسان است، به همین جهت لازم است تا انسان را به خاطر انسان بودن مورد احترام قرار داد، شایسته نیست بر انسانی که در او نفخه خدایی است تجاوز نمود.
و خداوند او را در زمین خلیفه و جانشین گرداند در حالی که این شرافت را به فرشتگان و جنیان نداده بود، خدای بلند مرتبه می فرماید { و چون پروردگارت به فرشتگان فرمود: به راستي من جانشيني در زمين خواهم گمارد، گفتند: آيا كسي را در آنجا مي‌گماري که در آنجا فساد كند و خونها بريزد، حال آنكه ما با ستايش تو تسبيح مي‌گوييم و تو را پاك مي‌شماريم! فرمود: به يقين من چيزي را مي‌دانم که شما نمي‌دانيد } [سوره بقره آیه 30]
و این شرافت بزرگی است که فرشتگان به آن دست نیافته اند، فرشتگانی که هرگز نافرمانی خداوند را نمی کنند، آنانی که همیشه مشغول یاد، ذکر، تسبیح و بزرگداشت خداوند بلند مرتبه هستند.
همانا خدای بلند مرتبه برای این انسان هر آن چه را که در این هستی وجود دارد، از آسمان ها و زمین و هر آن چه که در آن دو و میان آن دو از ستارگان و سیارگان و کهکشان ها وجود دارد، رام نمود، خدای بلند مرتبه می فرماید {و آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمين است همگي را برايتان از [لطف و آفرينش خود] مسخّر گرداند. بي گمان در اين [امر] براي گروهي که انديشه مي‌كنند، نشانه‌هايي است } [سوره جاثیه آیه 13]
همانا خدای بلند مرتبه انسان را از بندگی هر مخلوق دیگری آزاد کرده است هر چندان که او دارای فضل و برتری و عظمت باشد و این قله آزادی انسان است، که از بندگی بشر و فرمانبرداری از او به سوی بندگی الله تعالی منتقل شده است، بندگی خداوند متعال قله آزادی از بندگی دیگران است، به همین سبب خداوند هیچ واسطه ای را میان خود و بندگان نپذیرفته است، برخی از مردم واسطه هایی در میان خود و خدای خود قرار داده اند و به آنها برخی از صفات خدایی داده اند، اما خداوند آدمی را با قرار ندادن هیچ واسطه ای میان خود و او، عزت داده و احترام نموده است. خدای بلند مرتبه می فرماید {احبار و راهبانشان را به جاي خداوند، به خدايي گرفته‌اند. و [نيز] مسيح بن مريم [را به خدايي گرفته‌اند] حال آنكه فرمان نيافته‌اند مگر آنكه معبود يگانه را بندگي كنند. معبود [راستيني] جز او نيست. او از آنچه شرك مي‌آورند، [بس] پاك [و منزّه] است } [سوره توبه آیه 31]
آزاد سازی آدمی از هر گونه خوف و هراس از آینده و از تشویش و افسردگی با امر به ایمان به قضاء و قدر به همراه استفاده از تمام اسباب مادی، ایمان به قضاء و قدر سبب می شود تا مومن در حالتی از امن و امان و عزت و احترام و احساس کرامت به سر ببرد و نسبت به آن چه از دست داده است تا زمانی که نسبت به استفاده از اسباب کوتاهی نکرده است هیچ گونه احساس اندوه و غضه به خود راه ندهد، زیرا که آن از جانب خداوند متعال است {هيچ مصيبتي در زمين و نه در جان هايتان نرسد، مگر پيش از آنكه آن را پديد آوريم در كتابي نوشته است. بي گمان اين امر بر خداوند آسان است } [سوره حدید آیه 22]
این ایمان سبب توازن و آرامش حقیقی و اطمینان بسیار زیاد می شود، به طوری که مصیبت ها در او اثر نمی کند و او را بی تاب و نگران نمی سازند، همان سان که نعمت ها و شادی ها او را مغرور و سرکش نمی کنند.
احترام به عقل انسان:
خداوند متعال به عقل و اندیشه آدمی بهای بسیار زیادی داده است، به او امر کرده است تا با دقت و ملاحظه بنگرد و تفکر در آفرینش آسمان ها و زمین و اقامه حجت و دلیل عقلی را یک واجب شمرده است، خدای بلند مرتبه می فرماید: {بگو: بنگريد که چه چيزي در آسمانها و زمين است! و آيات و هشدارها به گروهي که ايمان نمي‌آورند، سودي نمي‌بخشد } [سوره یونس آیه 101]
و امر کرده است به احترام نهادن به عقل و توجه به آن و به کار گیری آن و به حرکت واداشتن و راکد نگذاشتن آن در میان تقلید و تعصب. تکلیف با عقل معنی پیدا می کند، همان گونه که آن را دلیل و حجتی بر وحدانیت خود قرار داده و دستور می دهد که در زمان بروزاختلاف به آن مراجعه کنند و می فرماید {بگو: اگر راستگوييد برهانتان را [در ميان] آوريد } [سوره بقره آیه 111]
و عقل را از خرافات و حقه بازی ها و سحر و تردستی ها و یاری گرفتن از جن و چیزی های مانند آن آزاد کرده است.
و بر این تاکید کرده که هر انسان مسئول کار خود است و بر آن حساب گرفته می شود و هیچ ربطی به کار دیگران ندارد، خدای بلند مرتبه می فرماید {و هيچ بر دارنده‌اي بار [گناه] ديگري را بر نمي‌دارد} [سوره فاطر آیه 18].
این افتخاری بسیار بزرگ است که قرآن با آن اندیشه ای اشتباه را از بین می برد و آدمی را از تبعات سنگین آن رها می سازد.
عزت و احترام و بزرگداشت آدمی منحصر به یک جنس نیست، اصل آن است که زن در تمام این بزرگداشت و احترام به مانند مرد است، خدای بلند مرتبه می فرماید {و زنان از همچون حقي که [شوهران] به طور شايسته بر آنان دارند، بر خور دارند} [سوره بقره آیه 228]
و خدای پاک می فرماید {مردان و زنان مؤمن كارسازان همديگرند} [سوره توبه آیه 71]
و البته زن در پاداش اخروی با مرد هیچ تفاوتی ندارد، خدای بلند مرتبه می فرماید {پس پروردگارشان [دعا] يشان را پذيرفت که: من عمل هيچ صاحب عملي از شما را از مرد يا زن تباه نمي‌كنم. شما از همديگريد. } [سوره آل عمران آیه 165]
و خدای بلند مرتبه می فرماید {و هر كس، مرد يا زن در حالي که مؤمن است [كاري] از كارهاي شايسته انجام دهد، اينان به بهشت در آيند و به كمترين ميزاني ستم نمي‌بينند } [سوره نساء آیه 124]
خداوند زن را عزت و احترام داده است آن گاه که به او تکلیف داد و به او مسئولیت کامل داد. او در پاداش و سزا به مانند مرد است، حتی نخستین تکلیف الهی خطاب به مرد و زن آمده است؛ آن جا که خداوند خطاب به انسان اول آدم و حوا می فرماید {و فرموديم: اي آدم، تو و همسرت در بهشت سكنا گزينيد. و از [ميوه‌هاي] آن هر جا که خواهيد به فراواني بخوريد و به اين درخت نزديك نشويد که از ستمكاران خواهيد شد } [سوره بقره آیه 35]
همانگونه که خداوند زن را مسئول اخراج آدم از بهشت و بدبخت شدن نسلش بعد از او نمی داند، چنان که در برخی از ادیان آمده است، بلکه خداوند می فرماید که مسئول نخست آدم است {و به راستي پيش از اين به آدم سفارش كرديم، آن گاه [آن را] فراموش كرد و در او عزمي استوار نيافتيم(115) سوره طه،{و آدم از پروردگارش نافرماني كرد و گمراه شد (121) آن گاه پروردگارش او را برگزيد و او را آمرزيد و هدايت کرد(122)} [سوره طه آیات 122-121].
و این چنین زنان و مردان در انسانیت برابر هستند، خدای بلند مرتبه می فرماید {اي مردم، ما شما را از مرد و زني آفريده‌ايم و شما را گروه‌ها و قبيله‌هايي گردانده‌ايم تا همديگر را بشناسيد. گرامي‌ترينتان در نزد خداوند پرهيزگارترينتان است. بي گمان خداوند دانا [و] آگاه است } [سوره حجرات آیه 13]
و این چنین مردان و زنان در آن چه می آید مشترک و برابر هستند
مسئولیت مدنی در حقوق مادی خاص: شخصیت معنوی زن قابل احترام و با ارزش است و خداوند او را در شایستگی انجام واجبات، به مانند مرد قرار داده است و به او حق بستن هر نوع قرار داد خرید و فروش و غیره را عطاء کرده است و تمام این حقوق بدون هیچ گونه قیدی که آزادی او را محدود سازد قابل اجرا هستند، به جز همان قیودی که مرد را هم محدود می سازد، خدای بلند مرتبه می فرماید {مردان از آنچه به دست آورده‌اند، بهره‌اي دارند. و زنان [نيز] از آنچه به دست آورده‌اند بهره‌اي دارند. } [سوره نساء آیه 32]
و به او حق ارث بردن داد، خدای بلند مرتبه می فرماید {مردان از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان بر جاي گذارند، سهمي دارند. و زنان [نيز] از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان بر جاي گذارند، سهمي دارند- از آنچه از آن [مال، خواه] اندك يا بسيار باشد.- که [به عنوان] سهمي معين [و مقرر] شده است } [سوره نساء آیه 7]
و جایگاه او را در برابر شرع در اعمال خوب و بد، به مانند مرد قرار داد، خدای بزرگ مرتبه می فرماید{و دستان مرد و زن دزد را، به كيفر عملي که مرتكب شده‌اند، به عنوان عبرتي از [جانب] خدا ببرّيد و خداوند پيروزمند فرزانه است } [سوره مائده آیه 38]
و در باره پاداش اخروی می فرماید {هر كس در حالي که مؤمن است كار شايسته انجام دهد، مرد باشد يا زن، او را به زندگاني‌اي پاك زنده مي‌داريم و پاداششان را به [حسب] نيكوترين آنچه مي‌كردند، به آنان مي‌دهيم} [سوره نحل ایه 97].
و در باره دوستی و یاری رساندن به یکدیگر می گوید {مردان و زنان مؤمن كارسازان همديگرند به معروف امر و از منكر نهي مي‌كنند و نماز بر پاي مي‌دارند و زكات مي‌پردازند و از خداوند و رسول او فرمان مي‌برند. اينانند که خداوند آنان را مشمول رحمت خود قرار خواهدشان داد. بي گمان خداوند پيروزمند فرزانه است } [سوره توبه آیه 71]
و دستور داده است تا با زنان به نرمی و مهربانی رفتار شود، خداوند کشتن زنان را در جنگ حرام ساخته و به همزیستی با زن حائضه و هم خوراک شدن با او امر نموده است، در حالی که یهود از آن باز می داشتند و زن را تحقیر می کردند و از او در ایام عادت ماهیانه فاصله می گرفتند وبا او هم سفره نمی شدند تا زمان پاکی او فرا برسد، زن بهترین چیزها را از رسول خدا صلی الله علیه و سلم دریافت داشته است آنجا که می فرماید:" بهترین شما کسی است که نسبت به خانواده خود بهترین رفتار را داشته باشد، و من بهترین شما در خانواده خود هستم" ( روایت از ترمذی است و آن را حسن و صحیح گفته است).
و چون در زمان او زنی مورد ضرب و شتم قرار گرفت خشم گرفت و فرمود:" یکی از شما بلند می شود و زن خود را به سان برده ای می زند و سپس آخر روز او را در آغوش می گیرد"( روایت از بخاری است).
و آن گاه که گروهی از زنان به نزد رسول خدا صلی الله علیه و سلم آمدند و از شوهران خود شکایت کردند فرمود:"زنان زیادی به نزد خانواده من آمده اند که از شوهران خود گله و شکایت داشته اند؛ که شوهران آن ها از جمله بهترین های شما نیستند"( روایت از ابوداود است).
و به زن چیزی داده شده است که به مرد داده نشده است، خداوند بلند مرتبه دستور داده است تا با مادر بیش از پدر نیکی شود؛ مردی به نزد رسول خدا صلی الله علیه و سلم آمد و گفت:" ای رسول خدا چه کسی بیش از همه مستحق نیکی من است- و در روایتی آمده است که من بیشتر به چه کسی نیکی کنم - فرمودند: مادرت، سپس مرد پرسید: بعد از او چه کسی؟ فرمودند: مادرت، سپس مرد پرسید بعد از او چه کسی؟ فرمودند: مادرت سپس مرد پرسید بعد آن چه کسی؟ فرمودند پدرت"( روایت متفق علیه است) و در تربیت دختران پاداشی قرار داد که در تربیت پسران قرار نداده است، فرموده اند: هر کسی که به داشتن دختران مورد آزمایش قرار بگیرد و با آنان نیکی کند این سپر او از آتش جهنم می شود"( روایت متفق علیه است). و فرمودند:" خدایا من از حق دو ضعیف یتیمان و زنان هشدار می دهم"( روایتی حسن است که نسائی با سندی نیکو روایت کرده است).
