مسیر سعادت و خوشبختی راهی است که اخلاق در آن به اهتزاز در آمده و سالک این طریق باید در گوشه و کنار آن شاهد صمیمیت، گذشت، بزرگواری، عفو، حیاء، صلح، فروتنی، ایثار، انصاف، راستی، صداقت، شورا و مشورت و دیگر صفات نیک و پسندیده باشد. و این راهی است که نفس آدمی را به سمت اخلاق عالی و آداب پسندیده سوق می دهد. اخلاق در این مسیر، از جمله مواردی نیست که بتوان خود را از آن بی نیاز دانست. بلکه جایگاه آن در رأس اصولی قرار می گیرد که رفتن در این مسیر مشروط به آنها است و اگر اخلاق افراد نیکو و پسندیده باشد این رفتار بر خوشبختی زندگی و جامعه آنان تاثیر مثبت و اگر رفتار و اخلاقش بد باشد تاثیر منفی بر جای می گذارد و همه بدبخت و تیره رو می شوند.
به همین سبب اسلام بر کاشتن فضائل در روان افرادش حریص بوده و آنان را بر این تشویق می کند که اخلاق را در زندگی خود محکم و جدی بگیرند. و رسول خدا صلی الله علیه و سلم نخستین هدف بعثت خود را اخلاق نیکو ترسیم کرده است. آنجا که می فرماید: " من برای تکمیل کردن اخلاق پسندیده مبعوث شده ام" ( روایت در بیهقی است). همانا پیام اسلام که زمان و مکان را در نوردیده ت,ا بزرگترین تمدن های شناخته شده بشریت را بسازد. و صاحب این پیام و رسالت تلاش فراوان و سعی بلیغی برای رساندن نور این رسالت به تمام مردم و گرد آوردن آنها در اطراف آن نمود. بیش از نیکو کردن اخلاق و اصلاح صفات و روشن کردن آفاق کمال پیش روی آنان به چیز دیگری نمی اندیشد.
پس بعثت پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم برای اخلاق و اصلاح و پاک نمودن آن بوده است. در حالی که مردم از این اخلاق بیگانه و دور بودند. و به آن عمل نکرده و بی توجه بودند. خداوند بلند مرتبه می فرماید{اوست كسي که در ميان درس ناخواندگان رسولي از خود آنان برانگيخت که آياتش را بر آنان مي‌خواند و آنان را پاك مي‌دارد. و به آنان كتاب و حكمت مي‌آموزد و به راستي پيش از اينکه در گمراهي آشكار بودند} [سوره جمعه آیه 2]
و همچنین می فرماید{چنان که در [ميان] شما رسولي از خودتان برانگيختيم که آيه‌هاي ما را بر شما مي‌خواند و شما را پاك مي‌گرداند و به شما كتاب و حكمت مي‌آموزد و [نيز] آنچه را که نمي‌توانستيد بدانيد به شما آموزش مي‌دهد} [سوره بقره آیه 151]
ارتباط ایمان با اخلاق نیکو:
ایمان نیرویی است که مومن را به سمت علو طبع و شرافت و بزرگ منشی سوق می دهد. و از امور کم ارزش , پست و اشتباهات حفظ می کند. ضعف اخلاق دلیلی بر ضعف ایمان است، همان گونه که اخلاق نیکو و پسندیده دلیل و برهانی بر قدرت ایمان به شمار می رود. و رسول خدا صلی الله علیه و سلم فرموده است که: "ایمان قوی سبب اخلاق قوی شده و سقوط اخلاق به سبب نبود ایمان و یا ضعف آن رخ می دهد". فرد غیر مومن کارهای زشت را بی پروا مرتکب شده و به آنها بی اعتنا است. بی پروا ازسرزنش دیگران امیدی به حساب و کتابی بر اعمالش را ندارد. رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید: "حیاء و ایمان همدم و همقطارهمدیگراند، آنگاه که یکی از آن دو از بین رفت دیگری نیز نابود می شود." (روایت از بیهقی است). این موضوع تا آن اندازه مهم است که رسول خدا صلی الله علیه و سلم بد رفتاری با همسایه را دلیلی بر بی ایمانی قلمداد نموده و می فرماید: "سوگند به خداوند ایمان ندارد. سوگند به خداوند ایمان ندارد. سوگند به خداوند ایمان ندارد. پرسیدند چه کسی ای رسول خدا؟ فرمود: همسایه ای که همسایه اش از بوائقش در امان نیست. پرسیدند بوائقش چیست؟ فرمود آزار و بدی اش" (روایت در صحیح بخاری است)
و به همین سبب آن گاه که خداوند بندگانش را به خیر و خوبی فرا می خواند و آنان را از شر و بدی باز می دارد، این موارد را مقتضای ایمان در دلها برشمرده و چه بسیار آنها را در کتابش تکرار می کند{ ای کسانی که ایمان آورده اید}
و سپس تکلیف و وظیفه آنان را ذکر می کند، چنان که می گوید{اي مؤمنان، از خداوند پروا بداريد و با راستگويان باشيد } [سوره توبه آیه 119]
و رسول خدا صلی الله علیه و سلم آن گاه که به پیروانش اخلاق نیکو را می آموزد آن را با ایمان مرتبط می سازد مانند این کلامش: "هر کس به خداوند و روز بازپسین ایمان دارد مهمانش را گرامی بدارد و هرکس به خداوند و روز بازپسین ایمان دارد همسایه اش را حفظ کند و هر کس به خداوند و روز بازپسین ایمان دارد سخن نیکو بگوید یا خاموش بماند." ( روایت از احمد است) و این چنین اسلام بر درستی ایمان و کمال آن در کاشتن و افراشتن فضائل اخلاقی اعتماد می کند.
عبادات دراسلام مجموعه ای از سخنان مبهم و حرکات بی معنی نبوده، بلکه مجموعه کارها و سخنانی هستند که نفس آدمی را پاک کرده, و زندگی با آنان پاکیزه می شود. هدف فرائض در اسلام آن است که مسلمان با اخلاق پسندیده زیسته و به این اخلاق چنگ زنند. هر چند که اوضاع و احوال دگرگون شود. قرآن کریم و سنت پاک نبوی به خوبی این موضوع را شفاف می سازند. پس هنگامی که خداوند به نمازفرض دستوردادند, روشن ساختند که از اخلاق بد و از فحشاء و منکر بازمی دارد. می فرماید{[اي محمّد (ص)] بخوان آنچه از كتاب [آسماني] را که به تو وحي شده است. و نماز را بر پاي دار. که نماز از [كارهاي] ناشايست و ناپسند باز مي‌دارد. و حقّا که ياد خداوند بزرگتر است و خداوند آنچه را مي‌كنيد، مي‌داند} [سوره عنکبوت آیه 45]
زکات در اسلام فقط مالیاتی نیست که از ثروتمندان گرفته و به فقراء داده می شود. بلکه آن اصلی برای ایجاد رحمت و مهربانی و محبت می باشد. تا رابطه میان طبقات مختلف را محکم و قوی ساخته و آن ها را با هم بشناساند. این علاوه بر پاکی نفس است که در نتیجه آن بدست آمده و سبب می شود جامعه به سطحی بالا و شامخ, از روابط دست یابد. و این نخستین حکمت زکات می باشد. چنان که خداوند بلند مرتبه می فرماید{از اموالشان زكات بگير تا آنان را با آن پاك داري و رشدشان دهي و براي آنان دعاي خير كن. که دعاي تو براي آنان مايه آرامش است. و خداوند شنواي داناست [سوره توبه آیه 103 ]
به همین دلیل صدقه نه تنها فقط شامل دادن مال , بلکه شامل مجموعه ای از اخلاق شامخ می گردد که در سعادتمندی جامعه و افراد آن تاثیرگذارمی باشند. و رسول خدا صلی الله علیه و سلم دایره دلالت کلمه صدقه را توسعه داده و دسته ی بزرگی از اعمال را شامل کرده اند. رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید" خالی کردن دلوت در دلو برادرت یک صدقه , و امر به معروف و نهی از منکر یک صدقه است" و در روایت دیگری آمده است: " لبخندت در برابر برادرت صدقه است و برداشتن یک سنگ یا خار یا استخوان از سر راه مردم صدقه است. و راهنمایی کردن فرد گم شده صدقه است." ( روایت از بیهقی است).
و روزه نیز این چنین است. و روزه فقط محرومیت از خوردن و نوشیدن نبوده, بلکه آن گامی در راه درک درد و رنج فقرا و در عین حال راهنمایی نفس برای چگونگی سیطره یافتن بر شهوات و غرائز می باشد. خداوند متعال می فرماید{اي مؤمنان، روزه بر شما مقرر شده است، چنان که بر پيشينيانتان مقرر شده بود، باشد که تقوي پيشه كنيد} [سوره بقره آیه 183]
و رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید: "کسی که سخن دروغ و عمل به آن را رها نسازد, خداوند نیازی به خودداری او از خوردن و نوشیدن ندارد." (روایت از احمد است) و می فرماید: " روزه نه رها کردن خورد و نوش , بلکه رها کردن بیهوده گویی و دشنام دادن است. اگر کسی به تو دشنام داد یا بر تو نادانی کرد , بگو من روزه هستم . من روزه هستم." ( روایت از ابن خزیمه است).
اما حج: فرد چنین گمان می برد که آن سفری خالی از معانی اخلاقی به مانند ادیان دیگراست که دارای عبادات غیبی و ناشناخته هستند. در حالی که این نادرست است. زیرا خداوند بلند مرتبه پیرامون این عبادت می فرماید{[موسم] حج ماه‌هايي معلوم [و مشخص] اند، پس هر آن كس که در [اين] ماه‌ها حج را عهده‌دار شد (احرام بست)، [بداند که] در حج آميزش جنسي و بدكاري و مناقشه كردن [روا] نيست، و از [كار] نيك هر آنچه را که انجام مي‌دهيد، خداوند آن را مي‌داند، و ره توشه، پرهيزگاري است. و اي خردمندان، از من پروا بداريد} [سوره بقره آیه 197]
از آن چه گفته شد رابطه محکم میان دین و اخلاق نیکو ثابت می شود. مهمترین ارکان در اسلام نماز، روزه، زکات و حج و دیگر طاعات در اسلام راه رساندن آدمی به کمال و زندگی پاکیزه است که در آن احساس خوشبختی و آرامش را در سایه اخلاق نیکو و اصول شامخ احساس نماید. این ها عباداتی اند که در اعمال و ظاهرشان با هم ناهمسان بوده اما در انتها به همان هدفی می رسند که رسول خدا ترسیم کرده است. آن جا که می فرماید: "من برای تکمیل کردن اخلاق پسندیده مبعوث شده ام." ( روایت از بیهقی است). پس راه و مسیر سعادت و خوشبختی بر دایره اخلاق تاکید داشته و از آن گذر کرده و بر محور آن می چرخد. و در هیچ حال اخلاق از عبادت جدا نمی شود.
راه سعادت و خوشبختی بر اساس یک سری اصول خاص در قوانین تشریعی وقواعد اصلاح گری و عقیدتی بنا شده که همه این قواعد و اصول بر معیار اخلاق استوار هستند. در این مسیر همه امور با اخلاق و ادب نسبت به خداوند آغاز شده و در طی مسیر به حسن رفتار و ادب به خلق خدا, ادب با نفس آدمی و با یاران و خویشان ونزدیکان و همسایگان ادامه می یابد. و به مرحله نیک رفتاری با دشمن و ستیزه گر می رسد. و از مسیر حسن رفتار با حیوانات و گیاهان و حتی با محیط زیست و درختان عبور کره و در تمام این موارد با سخن و کردار و حتی درک و فهم نیز می رسد. خداوند سبحان یکی از اصول اخلاقی گفتاری را این چنین اظهار می کند {و با مردم سخن نيك بگوييد} [سوره بقره آیه 83]
وریشه اخلاق عملی را این چنین بیان می دارد {بدي را به روشي که آن بهتر است، دفع كن. ما به آنچه وصف مي‌كنند، داناتريم} [سوره مومنون آیه 96]
هر کس در کتاب خداوند تامل کند, آن را پر از دستورهای اخلاقی می یابد. به این آیات خداوند متعال دقت کنید که می فرماید{آيا پاداش نيكوكاري جز نيكوكاري است!} [سوره الرحمن آیه 60]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و نيكي كردن در ميان خود را به فراموشي مسپاريد.} [سوره بقره آیه 273]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{پس [پيشه من] صبر نيك است و بر آنچه بيان مي‌داريد، خداوند ياريگر [من] است} [سوره یوسف آیه 18]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و قيامت به يقين خواهد آمد، پس به گذشتي نيك [از سرپيچيهاي آنان] در گذر} [سوره حجر آیه 85]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{گذشت پيشه كن و به [كار] شايسته فرمان ده و از نادانان روي گردان} [سوره اعراف آیه 199]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید {و چون [سخن] بيهوده را بشنوند، از آن روي گردانند و گويند: عملكردمان از آن ما و عملكردتان از آن شماست. سلام بر شما. ما را با نادانان چه كار؟} [سوره قصص آیه 55]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{ونيكي و بدي يكسان نيست. به شيوه‌اي که آن بهتر است، پاسخ گوي. پس ناگاه [مي‌بيني] كسي که ميان تو و او‌دشمني‌اي است، گويي دوستي خويشاوند شده است} [سوره فصلت آیه 34].
اخلاق و رفتار رسول خدا صلی الله علیه و سلم برابر با قرآن کریم بود. و چرا این گونه نمی شود؟ در حالی که خداوند او را این چنین ستوده است {تو بر خوردار از خلقي بزرگ هستي} [سوره قلم آیه 4]
رسول خدا صلی الله و علیه و سلم در رسالت خود جایگاه اخلاق نیکو را آن چنان بالا برد که پیش از این هرگز این مقام به آن داده نشده بود. رسول الله صلی الله و علیه و سلم می فرماید: "کامل ترین ایمان از آن کسی است که اخلاق نیکوتری دارد. و بهترین مومنان خوش اخلاق ترین آنها با همسرانشان هستند." ( روایت از بیهقی است)
و فرمودند: "نیکی خوش رفتاری و گناه چیزی است که در دلت وارد شده و خوش نداری مردم از آن آگاه شوند." (روایت در صحیح مسلم است)
و می فرماید ناسزا گفتن و بی حیایی و بی چشم و رو بودن در اسلام وجود ندارد. و مسلمان ترین فرد خوش اخلاق ترین آنها است.( روایت از احمد است) و می فرماید صلی الله علیه و سلم: هیچ چیز در روز قیامت در ترازوی اعمال از خوش اخلاقی سنگین تر نیست. و خداوند از فرد بی شرم و رکیک و بی تربیت و هرزه متنفر است." ( روایت از بیهقی است)
و می فرماید: صلی الله علیه و سلم" دوستدارترین شما به نزد من و نزدیک ترینتان خوش اخلاق ترین شما, ومنفورترین و دورترین شما از من در آخرت بد اخلاق ترین شما است افراد یاوه گو , لاف زن و کسانی که با تکبر و غرور و با اعتماد کاذب سخن می گویند." ( روایت ار احمد است).
خوش رفتاری با خداوند
رفتار با خداوند شامل سه چیز است:
نخست: ایمان به او و تصدیق سخنان او. خداوند بلند مرتبه از خودش این چنین خبر می دهد{خدا [ست] که معبود [راستيني] جز او نيست. شما را در روز قيامت که شكي در آن نيست گرد خواهد آورد و چه كسي از خداوند راستگوتر است} [سوره نساء آیه 87]
لازمه تایید سخن خداوند آن است که انسان به او ایمان داشته و از او دفاع کند. و در راه او جهاد کند به طوری که کمترین شکی در خبرهای او و خبرهای رسول اونداشته باشد..
دوم: انسان احکام خداوند را بپذیرد و آنها را اجرا کرده و تطبیق دهد. و هیچ حکمی از سوی خداوند را رد نکند. نپذیرفتن یک حکم از خداوند بد اخلاقی با خداوند به شمار می رود. به همین سبب خداوند ما را از این باز داشته که در سخن و نظر از خداوند پیش بیفتیم و یا سخن خداوند را بی ارزش بدانیم. خداوند می فرماید{اي مؤمنان، فراروي خداوند و رسولش پيشدستي نكنيد و از خداوند پروا بداريد. بي گمان خداوند شنواي داناست} [سوره حجرات آیه 1]
سوم: تقدیر او را با شکیبایی و خشنودی بپذیرد. رفتار نیکو در برابر تقدیر خداوند به این صورت حاصل می شود که انسان به آن خشنود شده و خود را تسلیم آن نماید و به قضاء و قدر خداوند اطمینان یابد. به همین سبب خداوند شکیبایان را ستوده است. خداوند متعال می فرماید{و به يقين شما را با چيزي از [قبيل] ترس و گرسنگي و كاهش اموال و جانها و فرآورده‌ها مي‌آزماييم و به بردباران [بر اينکه آزمون] مژده بده (155)[همان] كساني که چون مصيبتي به آنان برسد، گويند: «انّا للّه و انّا إليه راجعون»} [سوره بقره آیه 155].
خوش رفتاری با مردم
خداوند به نیکی به تمام مردم امر نموده است. به خصوص با پدر و مادر و خویشان کسانی که با انسان رابطه خویشی دارند و صله رحمی با آنان لازم است و همچنین همسایگان؛ خداوند بلند مرتبه می فرماید{و آن گاه که از بني اسرائيل پيمان گرفتيم که جز خدا را نپرستيد و به پدر و مادر نيكي كنيد و به خويشاوندان و يتيمان و بينوايان [هم نيكي كنيد] و با مردم سخن نيك بگوييد و نماز را بر پاي داريد و زكات را بپردازيد. آن گاه جز اندكي از شما، [بقيه] اعراض‌كنان رويگردان شديد} [سوره بقره آیه 83]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{آنكه رويهايتان را به مشرق و مغرب آريد، نيكي نيست. بلكه نيكوكار كسي است که به خدا و روز قيامت و فرشتگان و كتاب و پيامبران ايمان آورد و مال را در عين دوست داشتنش به خويشاوندان و يتيمان و بينوايان و در راه ماندگان و خواهندگان و در راه [آزادي] برده‌ها بدهد و نماز بر پا دارد و زكات بپردازد و وفاكنندگان به عهد خود چون عهد بندند و [بويژه كساني که] در سختي و محنت و هنگام كار زار بردبارند. اينانند که راست گفتند و اينانند پرهيزگاران} [سوره بقره آیه 177].
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{از تو مي‌پرسند: چه چيزي [و به چه شيوه‌اي] انفاق كنند، بگو: هر مالي که انفاق كرديد از آن پدر و مادر و خويشاوندان و يتيمان و بينوايان و در راه ماندگان است و هر نيكي که انجام مي‌دهيد، [بدانيد] که خداوند به آن آگاه است} [سوره بقره آیه 215].
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و آنان که ايمان آوردند و هجرت كردند و در راه خدا جهاد كردند و كساني که [ايشان را] جاي دادند و ياري كردند، همينان به راستي مؤمنند، براي آنان آمرزش و روزي شايسته‌اي خواهد بود (74)و كساني که پس از اينکه ايمان آوردند و هجرت كردند و همراه با شما جهاد كردند، آنان از شما هستند. و خويشاوندان در كتاب الهي به همديگر [از ديگر مؤمنان] سزاوارترند. بيگمان خداوند به همه چيز داناست} [سوره انفال آیه 75-74]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و خداوند را پرستش كنيد و چيزي را با او شريك نياوريد. و به پدر و مادر نيكي كنيد و [نيز] به نزديكان و يتيمان و بينوايان و همسايه خويشاوند و همسايه بيگانه و همنشين و در راه مانده و ملك يمينتان [نيكي كنيد] خداوند كسي را که متكبّر خودستا باشد، دوست نمي‌دارد} [سوره نساء آیه 36]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{به راستي خداوند به داد و نيكوكاري و بخشيدن به خويشان فرمان مي‌دهد و از ناشايستي و كار ناپسند و تجاوز باز مي‌دارد. به شما اندرز مي‌دهد باشد که پند پذيريد} [سوره نحل آیه 90]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و پروردگارت [چنين] حكم كرد که جز او را مپرستيد و به پدر و مادر نيكي كنيد. اگر يكي از آن دو يا هر دوي آنها در نزد تو به [سن‌ّ] پيري رسند. [حتي] به آنان «اف‌ّ» مگو و بر آنان بانگ مزن و به نيكي با آنان سخن گوي (23)و از [روي] مهرباني بال فروتني بر آنان بگستران و بگو: پروردگارا، به آنان رحمت آور، چنان که [به سن‌ّ] خردسالي مرا پروراندند (24)پروردگارتان به آنچه در دلهايتان است، آگاه‌تر است. اگر نيكوكار باشيد، [بدانيد] که او براي توبه كاران آمرزنده است (25) و به خويشاوند حقش را بده و [نيز حق‌ّ] بينوا و در راه مانده [را بده] و به هيچ وجه تبذير مكن (26) به راستي که تبذيركنندگان برادران شيطان هستند و شيطان پروردگارش را ناسپاس است (27) و اگر براي كسب رحمتي از پروردگارت که به آن اميدواري از آنان رويگردان شوي، با آنان سخني نرم بگو} [سوره اسراء آیات 28-23]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{پس به خويشاوند حقش را بده و [نيز] حق‌ّ بينوا و در راه مانده را. اين براي كساني که خشنودي خداوند را مي‌جويند، بهتر است. و ايشانند که رستگارند} [سوره روم آیه 38]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{اي مردم، از آن پروردگارتان پروا بداريد که شما را از يك تن يگانه آفريد و همسرش را از او خلق كرد و از آن دو مردان و زنان بسياري پراكند. و از خدايي که به [نام] او از همديگر درخواست مي‌كنيد، و از [گسستن] رابطه خويشاوندي پروا داريد. بيگمان خداوند بر شما نگهبان است} [سوره نساء آیه1]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{پس آيا چون مسئوليت امور مردم بيابيد، چه بسا که در زمين تباهي كنيد و پيوند خويشاونديتان را بگسليد!} [سوره محمد آیه 22]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{آيا كسي که مي‌داند آنچه از [سوي] پروردگارت به تو فرو فرستاده شده حق‌ّ است، مانند كسي است که او نابيناست! فقط خردمندان پند مي‌پذيرند. (19)آنان که به پيمان خداوند وفا مي‌كنند و عهد نمي‌شكنند (20)و كساني که آنچه را خداوند به پيوسته داشتن آن فرمان داده است، پيوسته مي‌دارند و از پروردگارشان مي‌ترسند و از سختي حساب بيمناكند (21)و كساني که در طلب خشنودي پروردگارشان بردباري كردند و نماز را بر پاي داشتند و از آنچه روزيشان كرده‌ايم نهان و آشكارا انفاق كردند و بدي را با نيكي دفع مي‌كنند، اينانند که پاداش نيك آن سراي همانان راست (22)بهشتهاي عدن که به آنجا در آيند و [نيز] هر كس از پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان که نيكوكارند. و فرشتگان از هر در بر آنان وارد مي‌شوند (23)[گويند: نظر] به بردباريتان سلام بر شما باد، پس جزاي آن سراي چه نيك است؟ (24)و آنان که پيمان خدا را پس از استوار داشتنش مي‌شكنند و آنچه را که خداوند به پيوسته داشتنش دستور داده، مي‌گسلند و در زمين فساد مي‌كنند، ايشانند که لعنت و سختي آن سراي را دارند} [سوره رعد آیات 25-19]
اخلاق نیکودر اسلام فقط با دوست و همراه و نزدیک وهمسایه نیست، بلکه فراتر از آن حتی به دشمن نیز می رسد. حتی اگر جنگ طلب نیزباشد و بدین ترتیب تمام بشریت را در بر می گیرد. خداوند بلند مرتبه می فرماید{و نيكي و بدي يكسان نيست. به شيوه‌اي که آن بهتر است، پاسخ گوي. پس ناگاه [مي‌بيني] كسي که ميان تو و او دشمني‌اي است، گويي دوستي خويشاوند شده است} [سوره فصلت آیه 34]
خداوند به عدم تجاوز گری امر می کند, حتی با کسی که با ما می جنگد. خداوند می فرماید{و در راه خدا با كساني که با شما جنگ مي‌كنند بجنگيد و [لي] از حد مگذريد. به راستي که خداوند از حد گذران را دوست نمي‌دارد.} [سوره بقره آیه 190]
به رفتار نیکوی اسلامی با دشمن ستیزه جو در سفارشات رسول خدا صلی الله علیه و سلم دقت کنید! آنگاه که خطاب به ارتش خود که برای جهاد در راه خداوند و جنگ با دشمنان، روان است می گوید: " خیانت نورزید. تنفر ایجاد نکنید و مثله نکنید و بچه ها و افراد ساکن در صومعه ها را نکشید" ( روایت از احمد است) شگفت است که دین به رعایت این اخلاق حتی با دشمنان جنگی سفارش می کند. اما در باره دشمن غیر جنگی، خداوند به نیکی و انصاف با آنان تشویق کرده است. و می فرماید{خداوند شما را از كساني که با شما در [كار] دين نجنگيده‌اند و شما را از خانه‌هايتان بيرون نكرده‌اند، باز نمي‌دارد که به آنان نيكي كنيد و در حق آنان به داد رفتار كنيد. بي گمان خداوند دادگران را دوست مي‌دارد} [سوره ممتحنه آیه 8]
خوش رفتاری با حیوانات
در اسلام اخلاق آن چنان مفهوم گسترده ای را در بردارد که حیونات را نیز شامل می شود. رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید: "زنی به سبب آزار دادن یک گربه وبند کردن آن تا مرگ اش، دچار عذاب شد, چرا که نه آن را غذا داد و نه او را رها کرد تا غذای خود را در زمین بیابد4" ( روایت در صحیح بخاری است). حتی خداوند نیکی را در چگونگی کشتن حیوانات لازم گردانده, و رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید: " خداوند نیکی کردن در همه چیز را لازم گردانده است. پس وقتی که کشتید به خوبی بکشید و چون ذبح کردید به خوبی ذبح کنید. باید کارد خود را به خوبی تیز کرده و با کشتن سریع, حیوان را راحت کنید" ( روایت در صحیح مسلم است).
خوش رفتاری با محیط زیست
اسلام حتی رعایت ادب را با محیط اطراف و نمای ظاهری لازم گردانیده و به عدم اسراف و دوری کردن از آن فراخوانده است. و به حفظ منابع طبیعی از نابودی فرا می خواند. خداوند می فرماید{ [گفتيم] از روزي خدا بخوريد و بياشاميد. و در اين سرزمين در تباهي مكوشيد} [سوره بقره آیه 60]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و از فرمان اسرافكاران اطاعت مكنيد (151)كساني که در اين سرزمين فساد مي‌كنند و در اصلاح نمي‌كشند (152)} [سوره شعراء آیه 152-151]
و همچنین است در باره دیگر منابع طبیعی مانند آب که اسلام به آن توجه فراوان دارد. خداوند متعال می فرماید{آيا كافران ننگريسته‌اند که آسمانها و زمين فروبسته بودند آن گاه آنها را باز گشوديم و هر چيز زنده را از آب پديد آورديم، آيا ايمان نمي‌آورند!} [سوره انبیاء آیه 30]
و همچنین می فرماید{و خداوند از آسمان آبي فرو فرستاد، و با آن زمين را پس از پژمردنش زنده ساخت. در اين [امر] براي گروهي که مي‌شنوند، [مايه] عبرتي است} [سوره نحل آیه 65]
و در کنار قرآن کریم رسول خدا صلی الله علیه و سلم نیز, بر حمایت از محیط زیست و منابع طبیعی تشویق می کند. سنت نبوی آکنده از دستورات فراوان ایشان برای حفظ محیط زیست از آلوده کردن و کندن درختان و بیابان کردن محیط و خشک کردن زمین می باشد. و می فرماید: " از سه مورد که سبب نفرین می شوند بپرهیزید: ادرار کردن در آب 5، در مسیر عبور و مرور مردم و در زیرسایه" ( روایت از ابوداود است)
و می فرماید: هیچ مسلمانی کشتی نمی کارد یا درختی غرس نمی کند که از آن پرنده ای , انسانی و یا چهارپایی می خورد مگر اینکه برای او صدقه ای نوشته می شود." ( روایت از صحیح مسلم است) و می فرماید: "اگر قیامت در شرف آغاز شدن, و در دست یکی از شما نهال درختی بود, اگرتوانست، آن را بکارد" ( روایت از احمد است)
باری رسول خدا صلی الله علیه و سلم از کنار سعد که در حال وضو گرفتن بود, گذشت و گفت: " این همه اسراف؟" سعد پاسخ داد: آیا در وضوء گرفتن کنار آب جاری هم اسرافی است؟ پاسخ داد: آری" ( روایت از ابن ماجه است). و این رفتار یاران او با دشمنان حتی در حین جنگ بود ابوبکر صدیق رضی الله عنه به فرمانده ارتش سفارش نمود: " هیچ بچه و زن و پیرمردی را نکشید. و هیچ درخت ثمرداری را قطع نکنید. و هیچ گوسفند و گاوی را زخمی نکنید, مگر برای خوردن. و هیچ جای آبادی را خراب نساخته و هیچ درخت خرمایی را غرق نسازید و آن را نسوزانید" ( روایت از مالک است).
شایسته است تا به تعدادی از سفارش های اخلاقی که در کتاب و سنت رسول خدا صلی الله علیه و سلم آمده, اشاره داشته باشیم:
در قرآن کریم:
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{خداوند به شما فرمان مي‌دهد که امانتها را به اهلش بسپاريد و چون در ميان مردم حكم كنيد به عدل [و انصاف] حكم كنيد. نيكو چيزي است [آنچه] که خداوند شما را به آن اندرز مي‌دهد. خداوند شنواي بيناست} [سوره نساء آیه 58]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{بگو: بياييد تا آنچه را که پروردگارتان بر شما حرام نموده است، بر خوانم، آنكه چيزي را با او شريك مسازيد و به پدر و مادر نيكي كنيد و از بيم فقر فرزندانتان را مكشيد. ما به شما و آنان روزي مي‌دهيم. و به [كارهاي] ناشايست، آنچه از آن پيدا و يا پوشيده باشد، نزديك مشويد. و جاني را که خداوند [كشتنش] را حرام نموده است جز به حق‌ّ مكشيد، اين حكم است که شما را به آن سفارش نموده است باشد که خرد ورزيد (151) و به مال يتيم نزديك نشويد. مگر به شيوه‌اي که آن بهتر است تا آنكه به كمال رشدش برسد و به داد [و انصاف] پيمانه و ترازو را كامل كنيد، هيچ كس را مگر در حدّ توانش تكليف نمي‌كنيم و چون [به داوري يا شهادت] سخن گوييد، به انصاف سخن گوييد و هر چند [محكوم عليه] خويشاوند باشد. و به عهد خدا وفا كنيد، اين حكم [است که] شما را به آن سفارش نموده است تا پند پذيريد (152) و آنكه راه راست من اين است، پس از آن پيروي كنيد و از راههاي [ديگر] پيروي مكنيد که شما را از راه او [خدا] جدا كنند. اين است حكمي که شما را به آن سفارش نموده است تا پروا پيشه كنيد (153) [سوره انعام آیه 153-151]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و در زمين، پس از اصلاحش فساد مكنيد و او را با بيم و اميد [به نيايش] بخوانيد. که رحمت خداوند به نيكوكاران نزديك است} [سوره اعراف ایه 56]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و بردباري ورز که خداوند پاداش نيكوكاران را از بين نمي‌برد} [سوره هود آیه 115]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و دستت را به گردنت بسته مدار و به تمامي [نيز] آن را مگشاي که آن گاه ملامت زده درمانده بازنشيني (29)به راستي پروردگارت روزي را براي هر كس که بخواهد فراخ مي‌گرداند و تنگ مي‌گيرد. که او به بندگانش داناي بيناست (30)و فرزندانتان را از بيم تنگدستي مكشيد، ما به آنان و شما روزي مي‌دهيم. به راستي كشتن آنان گناهي سهمگين است (31)و به زنا نزديك مشويد، چرا که آن ناشايستي و بد راهي است (32)و جاني را که خداوند حرام شمرده است مگر به حق‌ّ مكشيد و هر كس که از روي ستم كشته شود، براي ولي‌ّ [دم] او قدرتي مقرر داشته‌ايم، پس [او هم] نبايد در كشتن زياده روي كند. بي گمان او ياري شده است (33)و به مال يتيم نزديك نشويد مگر به روشي که آن بهتر است، تا آنكه به [نهايت] رشدش برسد و به پيمان [خود] وفا كنيد. که [از] پيمان باز خواست خواهد شد (34)و پيمانه را چون بپيماييد، به تمام دهيد و با ترازوي درست وزن كنيد. اينکه بهتر و نيك سرانجام‌تر است (35)و از پي چيزي مرو که تو را به آن دانش نيست. بي گمان گوش و چشم و دل، هر يك از اينها از آن باز خواست خواهند شد (36)و خرامان در زمين راه مرو بي گمان تو نمي‌تواني زمين را بشكافي و در بلندي نمي‌تواني به كوه رسي (37)همه اينها، كارهاي بدش در نزد پروردگارت ناپسند است (38) اين از آن دانشي است که پروردگارت به تو وحي كرده است و با خداوند معبودي ديگر مقرر مكن، در آن صورت ملامت زده مطرود به جهنم انداخته خواهي شد (39)} [سوره اسراء آیه 39-29]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و به سوي آمرزشي از [جانب] پروردگارتان و بهشتي که پهنايي‌اش [همچون] آسمانها و زمين است [و] براي پرهيزگاران فراهم ديده شده است، بشتابيد (133)آنان که در آسايش و سختي انفاق مي‌كنند و خشم [خود] را فرو مي‌خورند و از [تقصير] مردم در مي‌گذرند. و خداوند نيكوكاران را دوست مي‌دارد (134)} [سوره آل عمران آیه 134-133]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{اي مؤمنان، گروهي، گروهي ديگر را به ريشخند نگيرد، چه بسا که [آنان] از اينان بهتر باشند و نه زناني، زناني ديگر را به ريشخند گيرند، چه بسا که [آنان] از اينان بهتر باشند و عيب همديگر را مجوييد و همديگر را به لقبهاي زشت مخوانيد. فسق بعد از ايمان بد رسمي است. و كساني که توبه نكردند، اينانند که ستمكارند (11)اي مؤمنان، از بسياري از گمان [هاي بد] بپرهيزيد. بي شك برخي از بدگماني [ها] گناه است و جاسوسي مكنيد و برخي از شما از برخي ديگر غيبت نكند. آيا كسي از شما دوست دارد که گوشت برادرش را در حالي که مرده است، بخورد. حق اين است که آن را ناپسند مي‌داريد. و از خداوند پروا بداريد. بي گمان خداوند توبه پذير مهربان است (12)اي مردم، ما شما را از مرد و زني آفريده‌ايم و شما را گروه‌ها و قبيله‌هايي گردانده‌ايم تا همديگر را بشناسيد. گرامي‌ترينتان در نزد خداوند پرهيزگارترينتان است. بي گمان خداوند دانا [و] آگاه است} [سوره حجرات آیات 13-11]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{پسرجان، نماز را بر پاي دار و به نيكي فرمان ده و از ناپسند باز دار و بر هر آنچه به تو برسد بردباري كن که اين از كارهاي سترگ است (17)و رخسار خود را از مردم بر متاب. و در زمين خرامان راه مرو. بي گمان خداوند هيچ متكبر فخر فروشي را دوست نمي‌دارد (18)و در رفتارت ميانه روي كن و آوازت را آهسته بدار، [بدانكه] بدترين آوازها آواز خران است (19)} [سوره لقمان آیات 19-17]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و بندگان [خداوند] رحمان آنانند که روي زمين فروتنانه راه مي‌روند و چون نادانان آنان را مخاطب قرار دهند، با [صلح و] سلام پاسخ گويند} [سوره فرقان آیه 63]
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{و خداوند را پرستش كنيد و چيزي را با او شريك نياوريد. و به پدر و مادر نيكي كنيد و [نيز] به نزديكان و يتيمان و بينوايان و همسايه خويشاوند و همسايه بيگانه و همنشين و در راه مانده و ملك يمينتان [نيكي كنيد] خداوند كسي را که متكبّر خودستا باشد، دوست نمي‌دارد} [سوره نساء آیه 36].
و خداوند بلند مرتبه می فرماید{پس به [لطف] رحمتي از [سوي] خدا با آنان نرمخو شدي و اگر درشتخوي سختدل بودي، به يقين از پيرامونت پراكنده مي‌شدند. پس از آنان در گذر و برايشان آمرزش بخواه و در [اين] كار با آنان مشورت كن و آن گاه که قصد [قطعي انجام كاري را] كردي، بر خداوند توكّل كن، که خداوند توكّل كنندگان را دوست مي‌دارد} [سوره آل عمران آیه 59]
در سنت نبوی:
اگر ما به بوستان احادیث نبوی سری بزنیم, مشاهده می کنیم که از درخت ایمان در آن جا میوه های تازه ای از اخلاق پسندیده و اصول و مبادی برتر و فاضل می توانیم بچینیم. از آن جمله است:
- رسول خدا صلی الله علیه و سلم فرمودند: " آتش بر هر آدم آسان گیر نرم خوی دارای رفتار زیبا و نزدیک با مردم حرام گشته است " ( روایت از تزمذی است)
- -و خطاب به یکی از یارانش می فرماید: " درتو دو خصلت هست که خداوند آن ها را دوست دارد: صبر وبردباری" ( روایت از احمد است)
- -و فرمودند صلی الله علیه وسلم: "در نزد من هیچ خیری نیست که آن را برای شما ذخیره نکرده باشم. هر کس عفت پیشه کند خداوند او را عفیف می کند. و هرکس بی نیازی بطلبد خداوند او را بی نیاز می کند. و هرکس صبر پیشه کند خداوند او را صابر می کند و هیچ کس چیزی برتر از صبر داده نشده است" (روایت در صحیح مسلم است)
- -و می فرماید: " ثروتمندی با کثرت کالا و سامان نیست بلکه ثروت و مالداری بی نیازی نفس است" ( روایت در صحیح بخاری است)
- -و فرمودند: " قوی کسی نیست که پهلوی دیگران را بر زمین بکوبد بلکه کسی است که خود را در حالت خشم و غضب کنترل کند" ( روایت در صحیح بخاری است)
- -و فرمودند: " کسی که از مردم تشکر نمی کند از خداوند هم شکر گذاری نمی کند " ( روایت از احمد است).
- -و فرمودند: "خداوند بر من وحی نمود که تواضع و فروتنی پیشه کنید. هیچ کس بر هیچ دیگری سرکشی نکند" ( روایت از این ماجه است).
- -و فرمودند: "هر کار نیکی صدقه است و از جمله کار نیک این است که با خوشرویی با برادرت مواجه شوی و دلو آب خودت را در دلو خالی برادرت خالی کنی" ( روایت از ترمذی است).
- و در پایان مشاهده می کنیم که رابطه میان سعادت حقیقی و اخلاق نیک, بسیار محکم و قوی بوده و شاخه های این دو در هم تنیده است. اخلاق نیکو و رفتار پسندیده تنها منبع سعادت و خوشبختی بشربوده و بدون آن هرگز سعادتی یافت نمی شود. و انسان بدون آن جز به سیه روزی و تیره روزی و بدبختی و شقاوت به چیز دیگری دست نمی یابد. به همین سبب خوشبختی از مهمترین اسباب برای متخلق شدن به اخلاق پسندیده است. زیرا او به یقین می داند که بدون اخلاق نیکو و پسندیده هرگز لحظه ای به سعادت حقیقی و سرور و شادمانی واقعی دست نمی یابد.
Download : مسیر اخلاق -
راه خوشبختی مسیر اخلاق - Book path-2-happiness
